بهداشت معنوی؛ واژه فنگ‌شویی (انگلیسی: Feng shui) (چینی: 風水) به معنای «باد-آب» است. این عبارت برای اولین بار در «کتاب تدفین» (Book of Burial) که در حدفاصل قرون ۵ الی ۴ قرن پیش از میلاد مسیح و در باب فلسفه تائوئیسم به نگارش درآمده، ذکر شده است. به‌طورکلی می‌توان گفت شبه‌علم فنگ‌شویی که به‌طور رسمی (حتی در چین) در دسته خرافات جای‌گذاری می‌شود، بخشی از فلسفه و فنون چین باستان است که امروزه به آن «رَمل چینی» (Chinese geomancy) نیز می‌گویند.
از منظر طبقه‌بندی، در چین باستان ۵ هنر جادویی وجود داشت که عبارت بودند از «کیمیاگری جاودانه‌ها» (The Alchemy of Immortals)، «هنر شفا» (The Art of Healing)، «هنر سرنوشت»(The Art of Fate)، «هنر فیزیوگرافی» (The Art of Physiognomy) و «هنر فالگیری» (The Art of Divination). فنگ‌شویی در ذیل هنر فیزیوگرافی و در ردیف شبه‌علم‌هایی چون چهره خوانی تعریف می‌شود. در چهره خوانی ادعا می‌شود که با دیدن چهره فرد می‌توان به شخصیت و اخلاق وی پی برد.
بنیان‌های فنگ‌شویی
هرچند مروجان فنگ‌شویی در ایران، به دروغ از فنگ‌شویی به‌عنوان یک علم یاد می‌کنند (نمونه آن را می‌توانید اینجا ببینید)، اما با مطالعه بنیان‌های فلسفه فنگ‌شویی می‌توان به بی‌اساس بودن ادعای علمی بودن آن پی برد. نیروی چی، قطبیت و باگوا سه اصل اساسی فلسفه فنگ‌شویی هستند که در ادامه بررسی آن‌ها می‌پردازیم.
نیروی چی: بهره‌وری و طالع‌بینی
اصولاً از فنگ‌شویی برای پیدا کردن چیدمان صحیح اشیاء در انواع ابنیه مسکونی، تجاری، باغات و… استفاده می‌شود. اساتید این شبه‌آئین معتقدند، فنگ‌شویی بیشترین تأثیر را در کسب ثروت، موفقیت، سلامتی و آرامش دارد و این تأثیر از طریق گردش صحیح «چی» (نیروی حیاتی) (انگلیسی: Qi) (چینی: 気) در محیط ایجاد می‌شود.
هرچند مدعیان فنگ‌شویی که درآمد خوبی از فروش این خرافه به مردم دارند می‌گویند فنگ‌شویی علمی است، اما هرگز توضیح نمی‌دهند که چرا صرفاً چهار نیروی هسته‌ای ضعیف، نیروی هسته‌ای قوی، الکترومغناطیس، و گرانش در طبیعت شناسایی شده و خبری از نیرویی تحت عنوان نیروی حیاتی که آن‌ها مطرح می‌کنند نیست.
فنگ‌شویی مدعی است نیروی چی یک نیروی حاضر در کائنات بوده و در تمامی اجزاء طبیعت، اعم از جانداران و بی‌جان‌ها جاری و ساری است. از منظر علم ترمینولوژیک در میان خرافه‌گرایان غربی توافق کاملی برای مترادف لغت نیروی چی وجود ندارد و از عباراتی چون نیروی حیات، اتمسفر، انرژی، انرژی زندگی یا حتی روح! برای بیان نیروی چی استفاده می‌شود.
وجود نیروی چی در تمامی اجزاء جهان که ستارگان، سیارات، خورشید و ماه نیز جزئی از آن هستند، پیوندهای فنگ‌شویی با علم ستاره‌شناسی را به وجود آورده است. در سال ۲۰۱۳ شواهدی در چین پیدا شد که نشان می‌داد تا پیش از اختراع قطب‌نمای مغناطیسی، اساتید فنگ‌شویی از نجوم برای افزایش بهره‌وری سازه‌ها استفاده می‌کردند. برای مثال در ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، درهای خانه‌های به‌گونه‌ای ساخته می‌شد که درست در زمان انقلاب زمستانی حداکثر نور خورشید به درون منازل تابیده شود تا بتوان از گرمای آن حداکثر استفاده را برد.
با افزایش اقبال به شبه‌علم ستاره‌بینی (طالع‌بینی)، اساتید فنگ‌شویی نیز خود را با شرایط جدید وفق دادند و شروع به وارد کردن عناصر طالع بینی چینی در فنگ‌شویی کردند. به‌طوری‌که مفهوم نیروی چی مثبت و منفی با تعریف جادویی خود جایگاه بیشتری در فرهنگ چین باستان پیدا کرد. طراحی جهت قبور در قبرستان -همان‌طور که در کتاب تدفین ذکر شده- بر اساس جهت نیروی چی تعریف شد. این موضوع آن‌قدر دارای اهمیت شد که نیروهای متخاصم قبرهای دشمنان خود را تخریب می‌کردند تا جهت نیروی چی آن‌ها را تغییر دهند.
قطبیت: از دوگانگی تا پنج‌گانگی
دایره سیاه و سفید «یین» و «یانگ» در فنگ‌شویی مترادف جادویی مفهوم قطب‌های مغناطیسی زمین است که پیش از این گفتیم به دلیل کشف این نیرو، قطب‌نما اختراع شد. یین و یانگ به ترتیب نماد دریافت فشار و وارد کردن فشار هستند. فلسفه یین و یانگ در شبه‌علم‌های گوناگونی که منشأ چینی دارند همچون طب فشاری جایگاه ویژه‌ای دارد. فلسفه یین و یانگ بنیان فلسفی برای طراحی مدل عناصر پنج‌گانه (انگلیسی: Wuxing) (چینی: 五行) در فلسفه چین شد. در حقیقت نگاه تقلیل‌گرایانه شبه‌علمی برای توجیه پدیده‌های تجربی ارتقاء یافت. هرچند تقلیل تمامی پدیده‌های جهان در ارتباط میان ۵ عنصر نیز از امور شبه‌علمی است.
چرخه سازنده و تخریب کننده عناصر پنج‌گانه
عناصر پنج‌گانه عبارت‌اند از آب، خاک، آتش، فلز و چوب. اینکه چرا این عناصر پنج‌گانه هستند و همانند دیگر فلسفه‌های باستانی عناصر اربعه نیستند نیز در شبه‌علم نامرولوژی (عددشناسی) نهفته است. این خرافه در چین باستان وجود دارد که عدد ۴ را نحس و عدد ۵ را مقدس می‌دانند به همین دلیل ارتقاء جهان‌بینی خود را از مدل دو عنصر به پنج عنصر انجام دادند. همچنین می‌توان نتیجه گرفت که اگر عدد ۶ در چینی مقدس بود احتمالاً عنصر دیگری مثل گوگرد، نمک یا هوا به ترکیب فوق اضافه شده و ساختار «علم!» فنگ‌شویی کاملاً تغییر می‌کرد.
باگوا: ارتقاء از تقلیل‌گرایی قطبی
عبارت «باگوا» (انگلیسی: Bagua) (چینی: 鎌) به معنی «هشت نماد» در توضیح ۸ حالت سه خطی به کار می‌رود که به‌عنوان بخشی از فلسفه فنگ‌شویی و در بیان دلایل تجویزات آن به کار می‌رود.
باگوآ احتمالاً از ترکیب خطوط یین و یانگ به وجود آمده است. خط دوتکه برای یین و خط یکپارچه برای یانگ. از ترکیب این دو خط با یکدیگر و خودشان چهار حالت دوخطی به وجود می‌آید و از ترکیب هرکدام از این خطوط با حالات دوخطی ۸ حالت سه خطی بدست می‌آید که سرچشمه باگوآ هستند.
نمودار شکل‌گیری باگوآ
سه‌خطی‌های ایجاد شده توصیفگر جزئیات بیشتری برای عناصر پنج‌گانه بوده تا فلسفه فنگ‌شویی بتواند توجیهات بیشتری برای تجویزات خود داشته باشد. به همین ترتیب سه‌خطی‌های آب (کآن) و آتش (لیی) مربوط به عناصر آب و آتش، عنصر زمین متناظر سه‌خطی‌های زمین (کوئِن) و کوه (گِن)، عنصر چوب متناظر سه‌خطی‌های باد (خوُن) و تندر (ژِن) و عنصر فلز متناظر سه‌خطی‌های آسمان (شی‌اِن) و دریاچه (دوْئِی) معرفی شد. عناصر چوب و فلز ارتباطی با متناظرهای تازه خلق شده نداشتند ولی برای توجیه سه خطی‌های هشت‌گانه نیز چاره دیگری یافت نشد.
در افسانه‌ای که سرچشمه آن در دوران حکومت دودمان شاه وُن است آمده «هنگام آغاز جهان، آسمان و زمین وجود داشت. آسمان با زمین هم‌بستر شد و همه‌چیز را در جهان به دنیا آورد. آسمان «کیان‌گوآ» و زمین «کوئن‌گوآ» است. شش گوآی دیگر دختران و پسران آن‌ها هستند.» در حقیقت این افسانه به توضیح دیگری برای توجیه استفاده از سه‌خطی‌های هشت‌گانه می‌پردازد.
در ادامه این سه‌خطی‌های هشت‌گانه در ترکیب با یکدیگر یک ۶خطی‌های ۶۴گانه را ایجاد کردن که این خود منشأ ایجاد گونه‌هایی از فنگ‌شویی و طالع‌بینی چینی شد.
نتیجه‌گیری
فارغ از مطالبی که در مورد بنیان‌های فلسفی فنگ‌شویی بیان شد، مجسمه‌ها و نمادها نیز کاربرد زیادی در تضمین جریان نیروی چی در ابنیه دارند. برای مثال نمادها با مجسمه‌هایی همچون سکه‌های چینی، لاک‌پشت، اسب، برج دانش، گاو آرزو، پوسته صدفی حلزون، بودای خندان، فیل، کشتی بازرگانان، گلدان ثروت (گلدان یشمی) و نعل اسب جایگاه بسیار مهمی در فنگ‌شویی دارند. واضح است، اعتقاد به اثربخشی این نمادها و مجسمه‌ها در میزان کسب ثروت، دستیابی به موفقیت و حفظ سلامتی با هیچ عقل منطقی همخوانی ندارد.
همچنین برخلاف یک مغالطه که عموماً هم به کار می‌رود، صرف اینکه فنگ‌شویی یک سابقه باستانی و ریشه در تاریخ چند هزارساله دارد نیز نمی‌تواند برای آن اعتباری ایجاد کند.
به نظر می‌رسد گردش مالی فوق‌العاده آرایه‌گری فنگ‌شویی و اوضاع نامناسب اقتصادی ایران و عدم امنیت شغلی از عوامل اصلی شکل‌گیری جریان مروجان فنگ‌شویی در ایران شده است. قطعاً این افراد تمایل دارند در کشوری که زمینه‌های مذهبی در میان قشر وسیعی از افراد تحصیل‌کرده وجود دارد، با خلط افسانه و شبه‌علم، بازار بزرگی را برای خود ایجاد و حفظ کنند.
نگارنده: امین رضایی‌نژاد
