مقدمه:
امروزه در کشورمان فرقه‌ها و جریانهای زیادی فعالیت دارند، در این مقاله دنبال پاسخ این سوالیم که چرا عده‌ای از همیهنان عزیز گزینه «عرفان طاهری» را برای پاسخگویی به نیاز معنوی خود انتخاب کرده‌اند. عرفان حلقه به عنوان یکی از فرقه‌هایی که با خاستگاه داخلی در حوزه جنبشهای معنوی نوین (جمن) به وجود آمده، در مدت بیش از ده سال توانست در شهرهای گوناگون کشور افرادی به خود جذب کند. که نسبت به سایر فرقه‌های به وجود آمده با خواستگاه داخلی گسترش بیشتری پیدا کرده است. پرسش اصلی این یادداشت این است که علل گرایش به عرفان حلقه چه بوده است؟
به نظر می‌رسد اگر علل پیدایش، گرایش وگسترش عرفان حلقه را بدانیم به پاسخ خوبی برای این سوالمان رسیده‌ایم. در ادامه به این سه موضوع اشاره می‌شود.
علت پیدایش
جستجوی هویت
بکفورد، آنتنی و دیگران معتقدند که یکی از مهمترین علل پیدایش و گسترش شبه جنبشهای معنوی از این قرار است: «جستجوی هویت در جهان غیر شخصی امروزی، جهانی که تحت سلطه ساختارهای دیوان سالارانه قرار دارد و ویژگی‌اش از هم پاشیدگی نقشهای اجتماعی است»[۱]. در جهان غیر شخصی، انسان به عنوان یک کد، مثل شماره شناسنامه، کد ملی، کد دانشجویی و چیزهایی شبیه این عریف می‌شود و در روابط روزمره هیچ تصویر معنا داری از خود پیدا نمی‌کند. شبه جنبشهای معنوی چون حلقه با توجه به معنای وجود و با تاکید بر ارزش انسان و ایجاد احساس یگانگی با هستی، می‌کوشند تا بحران معنویت را در فرد بر طرف نمایند.
توهمات معنوی
وقتی نیاز عمیق معنوی انسان پاسخ مناسب پیدا نکند، به طور غیر طبیعی نیروی توهم در انسان فعال می‌شود تا نیازهایی که از راه حقیقی ارضاء نشده‌اند پاسخ دهد. همیلتون به نقش داروهای توهم زا اشاره کرده و کشف و تولید این داروها را در فهرست علل پیدایش شبه جنبشهای معنوی قرار می‌دهد.[۲]این قبیل داروها همگام با گسترش عرفان سرخپوستی و نشر آثار کارلوس کاستاندا گسترش یافت و توهمات پس از مصرف، به عنوان تجربه عرفانی معرفی می‌شد. در عرفان حلقه نیز گرچه به مصرف داروهای روان گردان توصیه نمی‌شود، اما اساس آگاهی‌های ادعا شده از طرف طاهری و طرفدارانش توهمی بیش نیست. چگونه می‌توان ادعای طاهری درباره فرادرمانی را واقعی و حقیقی دانست، چگونه می‌توان پذیرفت بعد از گذراندن ۱۱ ترم انسان هم عارف شود و هم دکتر گردد، شعر گفتن را آگاهی نازل از طرف حضرت جبرئیل دانستن آیا چیزی جز توهم است. شبکه خود ساخته طاهری چنان پیروانش را در توهم می‌برد که همه این خیالات را عینی و واقعی می‌پندارد، همانگونه که این توهمات در طاهری نیز باعث بروز مشکل شده است.
برخی از نظریات روانشناسی
نظریه ضمیر ناخود آگاه جمعی که یونگ مطرح کرد، کاربرد بسیار زیادی در شکل دهی به شبه جنبشهای معنوی دارد. نظریات یونگ با اینکه به لحاظ علمی ضعیف و در بیان مطالب بسیار غامض است و تفاسیر مختلفی از آن صورت گرفته، با حمایت‌های خانواده‌های سرمایه دارآمریکایی افکارش تبلیغ شد و شهرت یافت. طاهری نیز از نظریات یونگ سود جسته است.
اعتراض به وضع موجود
هانتر با تاکید بر تعارض تجدد با معنویت و دین، بر موضوع «اعتراض انسانی بر ضد تجدد» به عنوان علت اصلی پیدایش شبه جنبشهای معنوی اصرار می‌ورزد.[۳] با کمی تصرف در دیدگاه هانتر می‌توانیم اعتراض به نظام سیاسی را علت پیدایش شبه جنبشهای معنوی بدانیم. این اعتراض در کشورهای غربی معطوف به جنبهای سکولار و ضد دینی نهفته در نظام سیاسی غربی است؛ اما در کشور ما که حکومت دینی مستقر شده است، ناکامی‌ها و برخی تعارضهای میان آرمانهای حکومت دینی و وضع موجود، گروه‌هایی را به واکنش در قبال حکومت دینی وا داشته است. باید تاکید کنم که نارضایتی از وضع موجود زمینه پیدایش و در شمار علل گرایش به شبه جنبشهای معنوی است. عرفان طاهری نیز جزوه شبه معنویهای جدید است که این ویژگی در آن وجود دارد، در موج جدید تبلیغاتی این فرقه شاهد هستیم گفتمان ثابت بین آنها نقد نظام و در برخی موارد توهینها و تهمتهای ناپسند به مقام معظم رهبری می‌باشد.
مهاجرت
در جامعه امروز ما نیز همین مسئله مهاجرتها و اقامتها در کشورهای دیگر عاملی برای انتقال شبه جنبشهای معنوی به داخل کشور بوده است. برای مثال شاهد هستیم که سفر یک فرد به ژاپن و فراگیری ریکی، سپس تلفیق آن با بخشی از آموزه‌های کابالا و اسلام، شبه جنبشی به نام عرفن حلقه (عرفان طاهری) را ایجاد کرده که به شدت مورد حمایت نهادهای سیاسی غربی قرار گرفته است.
هوای نفس و بدعت گذاری در دین
به حکم آیه ۱۱۲ سوره انعام دشمنان حق انسانها و اجنه هستند که با یکدیگر گفتگو می‌کنند که چگونه با اهل ولا ستیز کنند و آنان را تحت ولایت شیطان قرار دهند. به بیان امیر المومنین ۷ این شیاطین انسی به خاطر پیروی از هواهای نفسانی و روحیه بدعت گذاری در دین که دارند اقدام به تأسیس این فرقه‌ها می‌کنند.[۴] اگر طاهری انسان سلیم النفسی بود به خودش جرئت نمی‌داد در قرآن که هیچ تخصصی ندارد اظهار نظر کناد. اگر وی باورمند به روز رستخایز بود منکر خلود در نار و مناسک دینی چون توسل و زیارت قبر نمی‌شد. اینکه وی از زیارت قبر نهی می‌کند، یا ادعا می‌کند به جای فاتحه خواندن در جلسات از کلمه «۲+» استفاده شود چیزی جز بدعت در دین است. در فراری رو به جلو وکیل مدافع طاهری و همراهان وی می گویند: او توبه کرده است و وی را آزاد کنید. بر فرض که طاهری به خاطر حمایت و نفوذ مریدانش آزاد شود اما او هرگز توبه‌اش پذیرفته نمی‌شود. قرآن مجید درباره این گونه اشخاص می‌فرماید: «وَلَیَحْمِلُنَّ اَثْقالَهُمْ وَ اَثْقالا مَعَ اَثْقالِهِمْ وَ لَیُسْئَلُنَّ یَوْمَ الْقِیامَهِ عَمّا کانُوا یَفْتَرُونَ[۵]؛ آنها بار سنگین گناهان خویش را بر دوش می‌کشند و همچنین بارهاى سنگین دیگرى را علاوه بر بارهاى سنگین خویش. و روز قیامت به یقین از تهمتهایى که می‌بستند سؤال خواهند شد». و تعبیر مولا على ۷ درباره او صادق گردد که می‌فرماید:
حَمّال خَطایا غَیْرِهِ، بار گناهان کسانى را که گمراه ساخته به دوش می‌کشد و در گرو گناهان خویش نیز می‌باشد.[۶]
پیامبر اکرم ۹ در وثف بدعتگذاران می‌فرمایند:
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَبَى اللَّهُ لِصَاحِبِ الْبِدْعَهِ بِالتَّوْبَهِ؛[۷] خداوند توبه بدعت گذار را نمی‌پذیرد.
علل گرایش
عوامل متعددی که برخی از آنها برآمده از سبک زندگی غلط ما می‌باشد در گرایش به حلقه نقش دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود.
- مشکلات و بحرانهای روانی.
- بحران‌ها و مشکلاتی که در روابط اجتماعی وجود دارد.
- تکیه بر خلاهای زندگی نظیر شادی، آرامش، درمان و…
- تکلیف گریزی
- راحت طلبی
- جبران کاستنی‌های اجتماعی: فرض کنید یک آقا و خانمی که هیچ جایگاه اجتماعی نداشته، الان با گذرندان ۱۱ ترم که هم عارف شده و هم مدرک دکتری را از طاهری دریافت کرده، چه وضعی پیدا می‌کند هم استاد می‌شود و هم مبالغ هنگفتی ماهیانه به حسابش می‌آید و تازه همه نیز تسلیم وی می‌باشند.
- اشتیاق برای مشاهده توانایی‌های خارق العاده یا برخورداری از این قدرتهای ویژ ه نظیر ذهن خوانی، درمانگری، پیشگویی، و… . عرفان حلقه می‌گوید در همان ترم اول آموزش افراد را به حلقه‌های رحمت عام الاهی یا شعور کیهانی متصل می‌کند و در اثر این اتصال، افراد توانایی درمان گری پیدا می‌کنند. یا به عبارت دیگر افراد می‌توانند واسطه انتقال درمان از شعور کیهانی باشند. البته این تنها قدرت نهفته در یکی از حلقه‌های شعور کیهانی است. سایر حلقه‌های دیگر نیز موضوع خاص خود و قدرتهای ویژه‌ای دارند که اعضا بدون زحمت تقوا و تزکیه و ایمان به خداوند و هر گونه تدین می‌توانند به آن متصل شوند، تنها کافی است که از طریق مرکزیت عرفان حلقه این اتصالات تفویض شود
- از گذشته گروهی از افرادی که به دنبال عرفان می‌رفته‌اند برای همین قدرتهای شگفت انگیز بوده است. حالا در عرفان حلقه راهی پیشنهاد می‌شود که بدون زحمت ریاضت و تزکیه نفس و تقوا می‌توان به این نیروها رسید. به این ترتیب یکی ادیگر از عوامل جذابیت و گرایش به عرفان حلقه قدرت گرایی و نیروهای شگفت انگیزی است که این فرقه مدعی برخوردار کردن اعضای از این قدرت‌هاست.
- سرخوردگی از ادیان اصیل چون اسلام، علت دیگری برای گرایش به عرفان طاهری می‌باشد. این علت به چند طریق ممکن است که فعال شود:
یکم: سوء رفتار متدینان و منسوبان به دین،
دوم: تضاد هنجاری بعد از انقلاب، برای گروهی وضعیت بی هنجاری و نوعی دیگر از سرخوردگی را ایجاد کرده است؛ به طوری که معنویتهای غیر دینی را بر معنویت دینی ترجیح داده و به سوی شبه جنبشهای معنوی چون عرفان طاهری می‌روند.
- تکیه بر مشکلات سخت و اساسی مردم، عرفان حلقه با ادعای درمان دردها و بیماریها به میدان آمد. بسیاری از مردم هر کدام به نوعی با بیماری‌های گوناگون خود یا عزیزانشان درگیر هستند و برای درمان دردها حاضرند دست به خیلی کارها و بزنندو هزینه‌های زیادی را بپردازند. برای افرادی که در چنین شرایطی به سر می‌برند، راستگو دروغگو، مدعی و واقعی فرقی نمی‌کند، هر جا که روزنه امیدی گشوده شود و پرتو امید بخشی بتابد، قابل چشم پوشی نیست. عرفان حلقه با این ادعا که می‌تواند افراد را به شعور کیهانی متصل کند و اتصالات و حفاظ‌های قرار گرفتن در حلقه رحمت عام الاهی را به مردم تفویض کند، درمان دردها را به مردم وعده می‌دهد. اینکه چقدر ازا این ادعا دروغ است، چقدر آن با تلقین و سایر فنون انرژی درمانی و غیره انجام می‌شود، خارج از موضوع این نوشته است. اما همین که یک فرقه‌ای بیاید و امید به درمان درها را به مردم بدهد و این درمان را به حلقه‌های رحمت عام الاهی و شعور کیهانی و اموری معنوی و دینی نسبت دهد، می‌تواند از سوی مردم دردمند مورد توجه قرار گیرد.
- استفاده از ظواهر دینی، این فرقه در متون و منابع خود از جمله اساس نامه و دوره‌های آموزشی با انواع تحریفات معنوی از آیات قرآن استفاده می‌کرد. همچنین یکی از پایه گذاران این فرقه از چند سال پیش به عنوان مجری و کارشناسی برنامه‌های مذهبی و عرفانی در رسانه ملی نفوذ کرد و هنوز هم برنامه‌هایی از او تولید و پخش می‌شود. همه این مسائل برای مردمی که به دین و مذهب علاقه مند هستند و تصدیق کننده و اعتماد آور است. مردم به سخنان کسی که از قرآن برایشان سخن بگوید گوش می‌دهند و این روش مزورانه توانست عرفان حلقه در جذب مردم و گسترش میان آنها موفق کند. بحث تسلیم/ جن /نظر /
- نمایش‌های جذاب، در بعضی از دوره‌ها که با نام تشعشعات دفاعی برگزار می‌شد، معمولاً شخص طاهری یا بعضی از مسترهای خاص نمایشی را به راه می‌انداختند که نشان دهند جن‌ها و نفوذ آنها در بدن انسان موجب بیماریها هستند و آنها می‌توانند این جن‌ها را خارج کنند. بدون تردید این نوع معرکه گیری‌ها و نمایش‌ها برای بعضی جذاب است و ارزش سرگرمی دارد. در نتیجه باعث گرایش به این فرقه و شرکت در دوره‌ها می‌شود.
علل گسترش
- استفاده گسترده از رسانه‌ها، در حالی که دوره‌های عرفان حلقه در شهرهای مختلف برگزار می‌شد، مقالات و یاداشت هایی با نام محمد علی طاهری در نشریات و روزنامه‌های گوناگون منتشر می‌شد. بارها و بارها روزنامه‌های پرتیراژ و بلند آوازه مطالبی را با نام محمد علی طاهری منتشر می‌کردند. از این مهمتر نفوذ اسماعیل منصوری لاریجانی یکی دیگر از پایه گذران و تدوین کنندگان اساس نامه فرقه در رسانه ملی است. او به طور منظم با اساتید فلسفه و عرفان هم کلام می‌شود و برنامه‌های طولانی مدت تلوزیونی دارد. در کنار این روند حضور چنین چهره‌ای در جلسات عرفان حلقه و فروش کتاب‌هایش به اعضای فرقه با صرف نظر از محتوای مطالب اعتبار فرقه را بالا می‌برد و اعتماد مرد را جلب می‌کند. فعالیت رسانه‌ای عرفان حلقه هم تبلیغ و شناخت اینجاد می‌کند و هم اعتماد. چون حضور مستمر یک فرد در رسانه و یا انتشار مطالب متعدد از یک نفر در نشریات انس و شناختی را به وجود می‌آورد که نتیجه طبیعی آن اعتماد به مطالب و گفته‌ها و سایر اعمال اوست. خانم «الیزابت نوئل نئومان» نظریه‌ای ارائه کرده است با نام: «مارپیچ سکوت» که عرفان طاهری عیناً این نظریه را دارد اجرا می‌کند. خانم نئومان می‌گوید: در جامعه‌ای که اکثریتش خاموش باشند اگر یک گروه اقلیتی فعال باشد بعد از مدتی باورهای این گروه اقلیت، گفتمان اکثریت جامعه می‌شود.
- برنامه گسترش هرمی شکل، عرفان حلقه به این صورت است که هر کس با شرکت در هشت ترم حدود هجده ساعت استاد یا به تعبیر رایج در میان عضای حلقه مستر می‌شود. حالا این فردی که کمتر از صد و پنجاه ساعت آموزش دیده است، می‌تواند حلقه‌های آموزشی دیگری را تشکیل دهد و به دیگرانی آموزش دهد. همین طور شاگردان این فرد می‌توانند به گروهی دیگر آموزشی دهند. این روند هرمی شکل موجب توسعه سریع آموزش‌ها و افزایش اعضای می‌شود.
- منافع اقتصادی، مس‌ترها برای برگزاری کلاس‌ها از شرکت کنندگان در هر ترم پنجاه هزار تومان یا هفتاد هزار تومان و یا مبالغ دیگر را دریافت می‌کنند. به این ترتیب کسی که صدوپنجاه ساعت آموزش دیده استاد کلاسی می‌شود که با هجده ساعت آموزش به ده نفر پانصد هزار تومان دریافت می‌کند. با توجه به اینکه هر ترم شش جلسه سه ساعتی است، یک مستر می‌تواند هر هفته یک‌ترم بر گزار کند و با یک کار نیمه وقت در یک ماه دومیلیون تومان در آمد داشته باشد. با کسر هزینه‌های ثبت نام و پذیرایی در کلاس و اجاره یک کلاس با گنجایش ده نفر مبلغ باقی مانده بسیار چشم گیر خواهد بود.
- عرفان طاهری مثل سایر شبه جنبشهای معنوی نمادی از روشنفکری و کلاس بالای اجتماعی تبدیل شده است.
- استفاده از جاذبه‌های جنسی.
جمع بندی
مروری بر مجموعه علل پیدایش، گرایش و گسترش نشان می‌دهد که نیازها، ظرفیت‌ها و فرصتهایی وجود دارد که شبه جنبشهای معنوی چون عرفان طاهری بهتر از نهادها و گروه‌های فعال در جهت معنویت دینی از آنها استفاده می‌کنند.
نویسنده: مهدی وزنه
پی نوشت:
.[۱] مظاهری سیف، آسیب شناسی شبه جنبشهای معنوی، ص ۱۴۷، به نقل از: همیلتون، جامعه شناسی دین، ص ۳۶۳.
.[۲] همیلتون، جامعه شناسی دین، ص ۳۶۵.
.[۳] همان، جامعه شناسی دین، ص ۳۶۳.
.[۴] قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع النَّاسَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَدْءُ وُقُوعِ الْفِتَنِ أَهْوَاءٌ تُتَّبَعُ وَ أَحْکَامٌ تُبْتَدَعُ یُخَالَفُ فی‌ها کِتَابُ اللَّهِ یَتَوَلَّى فی‌ها رِجَالٌ رِجَالًا فَلَوْ أَنَّ الْبَاطِلَ خَلَصَ لَمْ یَخْفَ عَلَى ذِی حِجًى وَ لَوْ أَنَّ الْحَقَّ خَلَصَ لَمْ یَکُنِ اخْتِلَافٌ وَ لَکِنْ یُؤْخَذُ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ «۱» وَ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ فَیُمْزَجَانِ فَیَجِیئَانِ مَعاً فَهُنَالِکَ اسْتَحْوَذَ الشَّیْطَانُ عَلَى أَوْلِیَائِهِ وَ نَجَا الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ الْحُسْنَى. کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۵۴، ح ۱.
[۵]. عنکبوت/۱۳.
